از ديرباز در ايران محل داد و ستد عمومي را بازار مي گفتند. اين عنصر اصلي كه در معماري اسلامي جائي خاص براي خود باز كرده است شامل دو راسته از مغازه هاي انبوه روبروي هم هستند كه معمولاً سقفي زيبا آنها را به هم ارتباط مي دهد.

بازار در ساخت و سازهاي شهري به حدي اهميت داشت كه پس از مسجد هسته اوليه يك محله را تشكيل مي داد. به طوري كه در شهرهاي بزرگ هر محله داراي يك يا چند بازارچه بود و يك بازار بزرگ و اصلي نيز حوائج و نيازهاي مردم را تامين مي كرد.

توصيف بازارها :

شهر اصفهان نيز به دليل قدمت و عظمتي كه در طول تاريخ و مخصوصاً پس از ظهور اسلام داشته، از نظر تعداد بازارهاي باشكوه و جالب در ميان شهرهاي كشور ما از مقام والايي برخوردار است بطوريكه مورخين در دوران هاي مختلف به هنگام توصيف شهر از بازارهاي آن مطالبي نوشته و آنها را وصف كرده اند. ناصر خسرو، سياحي كه در سال 444 هجري قمري به اصفهان سفر كرده است ضمن توصيف بازارهاي متعدد شهر اصفهان از بازاري داد سخن مي دهد كه دويست صراف در آن به داد و ستد مشغول بوده اند بازارهاي فعلي اصفهان كه يادگار عصر ديلميان و سلجوقيان مخصوصاً صفويه هستند در طول تاريخ همچون ساير بناها و آثار اين شهر تاريخي فراز و نشيبهاي مختلفي را به خود ديده است.

يكي از سياحاني كه در حدود 80 سال پيش به ايران سفر كرده است به تفصيل از بازارهاي اصفهان سخن گفته و بر تعدد و تنوع مشاغل بازار تاكيد كرده است.

در طول بازارهاي اصفهان حمام ها و مدارس و چهارسوهاي بسيار زيبايي وجود داشته اند كه برخي از آنها هنوز نيز پابرجا بوده و بعضاً با همان كاربردهاي قديم به كار مشغول هستند. يكي ديگر از اين سياحان كه او نيز در اواخر قاجار اصفهان را ديده بازار اين شهر را بسيار ممتاز ناميده و بعد از بازار كريم خان زند در شيراز آن را بزرگترين و باشكوهترين بازارهاي ايران به شمار مي آورد.

مهمترين بازار اصفهان بازار قيصريه است كه ميدان امام را به ميدان عتيق (كهنه) و اصفهان عصر سلجوقي مربوط مي كند.اين بازار كه بازار سلطاني نيز ناميده مي شود در زمان صفويه يكي از باشكوهترين بازارهاي ايران و بزرگترين مركز داد و ستد بود كه انواع پارچه هاي گرانقيمت و اجناس مختلف در آن به فروش مي رسيد. بازار قيصريه در سال 1029 هجري قمري احداث گرديد و دروازه باشكوه و نفيس آن نيز قيصريه ناميده مي شد. يكي از سياحان خارجي آن را "... بزرگترين و مجلل ترين بازارهاي اصفهان ..." ناميده كه سقف آن گنبدي شكل است.

در وسط بازار كه فضاي مدور و وسيعي است. قبه اي ساخته شده كه آندره گدار آن را شبيه به گنبدهائي مي داند كه اعراب اسپانيا مي ساخته اند.

عناصر موجود در بازار :

راسته بازار قيصريه در دو طبقه مرتفع ساخته شده كه طبقه بالا به امور دفتري و بازرگاني اختصاص داشت و در طبقه پايين مغازه هاي اصناف گوناگون در كنار هم مستقر شده بودند. از اين بازار بزرگ و مجلل بازارهاي ديگري منشعب مي شدند كه برخي از آنها هنوز هم فعال بوده و به مشاغل مختلف اختصاص دارند. برخي از اين بازارها عبارتند از : بازار عربان،‌ هارونيه، نيم آورد گلشن، مخلص، سماور سازها، و مقصودبيك، ‌در طول اين شاهراه سرپوشيده و مسقّف كه برخي از خارجيان آن را "گالري سرپوشيده" ناميده اند عناصر مذهبي همچون مسجد خياط ها، مسجد نو، مسجد ذوالفقار، مسجد شيشه، مسجد خارجي و دهها مسجد ديگر به فعاليتهاي مذهبي مي پرداختند و بازرگانان و اصناف گوناگون در آنها عبادت مي كردند. مراكز فرهنگي هم به اعتبار و رونق بازار مي افزودند. مدارسي همچون مدرسه كاسه گران، هارونيه،‌ نيم آورد، جده بزرگ، جده كوچك، ملاعبدالله و ... اين مدارس با معماري خاص ايراني اسلامي دهها سال است موضوع كتاب ها و رسالات و تحقيقات مهندسين و معماران و سياحان گوناگون هستند، نهادهاي اقتصادي نيز از ديگر جاذبه هائي هستند كه در بازارها وجود داشته اند. برخي از اين نهادها كه "تيمچه" و "سرا" ناميده مي شوند هنوز نيز فعال هستند. مشهورترين اين سراها عبارتند از : سراي اردستانيها، سراي خاني، سراي آقا، سراي پادرخت سوخته، سراي ميراسماعيل، سراي تالار، سراي خوانساري ها، سراي گلشن، سراي جارچي و سراي فخر، اين سراها به همراه كاروانسراهاي متعدد و پررونق بازار اصفهان را به عنصري فعال تبديل مي كرده كه سياحان با اشتياق از آن بازديد مي كردند و با دقت در سفرنامه هايشان معرفي مي نمودند.

ديگر بازارها:

در اطراف ميدان امام نيز بازارهاي مشهوري همچون بازار مسگرها،‌ تركش دوزها، كلاهدوزها، لوافها، آهنگرها وجود داشته اند كه تاكنون نام خود را حفظ كرده اند و به همان اسامي ناميده مي شوند.

علاوه بر بازار قيصريه و بازارهاي منشعب از آن بازارهاي ديگري هم در اصفهان وجود داشته اند كه معروف ترين آنها بازار شاهي يا بازارچه بلند است كه در سال 1118 هجري برابر با 1706 ميلادي به همراه مدرسه و سراي فتحيه در زمان شاه سلطان حسين آخرين حكمران صفويه ساخته شد.

چهارسوي مشهوري مانند چهارسوي نقاشي و عليقلي آقا و شيرازيها و چهارسوي آجري از آثاري هستند كه همزمان با شكل گيري بازارهاي اصفهان براي انشعاب مسيرها و زيبائي بازارها احداث مي شده اند.

محلات اصفهان هم داراي بازارهائي بودند كه برخي از آن ها هنوز باقي هستند. مشهورترين آنها بازار در دشت، بازار بيد آباد، بازار ريسمان و بازار غاز هستند.

چهارسو: اصل اين كلمة چهارسوق ست كه از دو جزء «چهار» (عدد ترتيبي) فارسي و «سوق» عربي، به مفهوم بازار تركيب شده است و در تلفظ محلي كلمة چهار سايش يافته و حرف «ق» از كلمة سوق نيز ساقط گشته و «چارسو» گفته مي‌شود و آن، ميداني است كه چهاربازار، يعني محل كسب و كار و خريد و فروش، به آن ميدان متّصل مي‌شود. اين ميادين معمولاً سقفي گنبدي دارد. اما چهار بازارِ متّصل به آن، خيلي طولاني نيست و وسعت چنداني ندارد. شهر اصفهان كه هميشه از نظر تجارت مركز مهمّي بوده، هم بازارهاي زيبا و طولاني و پر كالايي داشته است و هم چهارسوهاي متعدّد و زيبا. مهمترين چهارسوها عبارت اند از:

چهارسو شاه: واقع در نزديك ميدان امام حد فاصل بين بازار قنادها و مدرسة ملاعبدالله.

چهارسو مخلص: در نزديكي چهارسو شاه به طرف شمال قرار گرفته است.

چهارسو نقاشي: واقع در حد فاصل محلّة خواجو و محلّة حسن‌آباد كه از چهارسوهاي معروف و زيباي اصفهان به شمار مي‌آيد. تصاوير زيبايي بر روي كاشيهاي مرغوب آن نقاشي شده و عكس سلاطين و پهلوانان معروف به تصوير كشيده شده است. اين چهارسو چندين بار مرمّت شده است و از آنجا كه ركن‌الملك نايب‌الحكومه اصفهان آن را مرمّت نموده، به نام چهارسوي ركن‌الملك نيز شهرت دارد.

چهارسوي فريدن و چهارسو آجري: هر دو در محلّة خواجو قرار داشته و طاق و رواق قابل توجّهي ندارند.

چهارسوي شيرازيها: در محدودة خيابان طالقاني است كه محلّة بزرگي نيز به همين نام مشهور است. گنبد و زينت‌آلات اين بنا بر اثر بي‌توجّهي از بين رفته ولي بازار آن هنوز فعال و در جاي خود باقي است.

چهارسو كوچك: كه در پايين چهارسو شيرازيها و در سمت مشرق آن قرار دارد، از چهارسوهاي قديمي به شمار مي‌آيد.

 در محلّة بيدآباد سه چهارسو به نام‌هاي عليقلي آقا، بيدآباد و درب شيخ وجود دارد كه چهارسوي بيدآباد در وسط و چهارسوهاي علي‌ قلي‌اقا و درب شيخ در طرفين آن قرار گرفته‌اند.

چهارسو مقصود: واقع در نزديكي ميدان نقش جهان است و در اصفهان شهرت زيادي دارد.

چهارسوي دروازه‌نو: اين چهارسو مجاور چهارباغ پايين و حد فاصل باغ تختي و سنبلستان قرار دارند. در نزديك آن محلّه‌اي به همين نام هست.

چهارسوي نمكي: اين چهارسو نيز در محلّة گلبهار اصفهان قرار دارد.

علاوه بر چهارسوهاي فوق در اكثر محلاّت اصفهان چهارسوهايي وجود دارد كه شهرت آنها بيش از شهرت چهارسوهاي ذكر شده نمي‌باشد. در بازارهاي اصفهان هم سر هر چهارراه، چهارسو ناميده مي‌شود كه داراي حوض سنگي هندسي شكل پرآب و زيبايي است. از جمله:

چهارسوي باغ قلندرها واقع در بازار نيماورد، چهارسو شاه، چهارسوي ساروتقي، چهارسوي ضرّابخانه، چهارسوي چيت‌سازها، چهارسوي كرباس فروشها، چهارسوي زرگرها و چهارسو نقاشي.

علاوه بر اينها امتداد پل فلزي به طرف شمال يعني خيابان آيت الله كاشاني به طرف ميدان جمهوري اسلامي حد فاصل بين خيابان شيخ بهايي و خيابان طالقاني، كه هر دو سمت راست خيابان آيت الله كاشاني قرار دارند، محلّه و منطقة چهارسو ناميده مي‌شود و شهرت فراوان دارد.