قبل از پيدايش وسايط نقلية موتوري مثل اتومبيل‌هاي مختلف، قطار، كشتي و هواپيما كه مسافر و بار را به سهولت حمل مي‌نمايند، تجار، مال‌التجاره‌هاي خود را به وسيلة چهارپايان مثل الاغ و قاطر و شتر و امثال آن حمل مي‌نمودند. همچنين مسافرتها و زيارتها به وسيلة همين چهارپايان انجام مي‌گرفت كه مدّت مديدي طول مي‌كشيد تا مال‌التجاره‌ها يا مسافرين پس از مشقّات و زحمات زياد به مقصد خود برسند. بنابراين احتياج فراواني به استراحتگاه بين راه داشتند تا خود و مركبشان در آن محل كمي توقف نموده، رفع خستگي نمايند و براي ادامة راه آماده شوند. به همين مناسبت سلاطين قديم ايران به فكر ساختن كاروانسراهاي مجهزّ ميان شهرهاي مهمّ تجاري يا اماكن مقدّسه زيارتي افتادند. اين كاروانسراها بهترين محل آسايش مسافران و حفظ امنيت كالاهاي آنها و همچنين محل ارتباط و اطلاع با شهرهاي ديگر بوده‌اند. كاروانسراها حُجرات متعددي جهت مسافر و طويله‌هاي مجهزّي براي مركب‌هاي آنها داشته است. بناي اين نوع كاروانسراهاي امن و مجهزّ در زمان صفويه به خصوص در عهد شاه عباس به اوج خود رسيد.

چنانكه در كتب تاريخ ضبط شده، شاه عباس تعداد 999 باب كاروانسرا در سراسر كشور احداث نموده است. بسياري از سيّاحاني كه در آن زمان به ايران آمده‌اند اين كاروانسراها را نام برده و مدتها در آنجا زندگي كرده‌اند. تاورنيه نوشته است: «بعضي از كاروانسراهاي ايران گنجايش يكصد مسافر را با اسبها و كالاهايشان داشته، تا مسافران بتوانند مدتها با آسايش و امنيت در آنجا به استراحت بپردازند». ژان شاردن تعداد حجرات و اتاقهاي يكي از اين كاروانسراها را 250 باب دانسته و نوشته است: «كاروانسرا داراي حوض بزرگي در وسط و درختان تنومندي در اطراف است.» تعداد كاروانسراهاي اصفهان را در عهد صفويه 182 باب ذكر كرده‌اند.

كاروانسراي مادرشاه (مهمانسراي عباسي)

در مشرق مدرسه چهارباغ و در سمت چپ خيابان چهارباغ يكي از بزرگترين كاروانسراهاي اصفهان واقع شده است اين كاروانسرا همزمان با بناي مدرسه چهارباغ احداث شده تا درآمد و عوايد آن به مصرف مخارج طلاب و نگهداري مدرسه برسد.

كاروانسرا در زمان سلطنت شاه حسين صفوي ساخته شد و در عداد آخرين آثاري است كه در اواخر حكومت صفويان در اصفهان ساخته شده است.

يكي از محققان و پژوهشگران معماري اسلامي، اين كاروانسراي چهار ايواني مستطيل شكل را داراي 128 متر طول و 93 متر عرض نوشته است كه در دو طبقه آن 140 اتاق دارد. در پشت اين اتاقها دو اصطبل سراسري نيز وجود داشته است.

اين كاروانسرا در دوره قاجاريه مانند ساير آثار اصفهان مورد بي مهري ظل السلطان حاكم اصفهان قرار گرفت و بالاخره نيز بوسيله اين شاهزاده حاكم به فروش رسيد.

درحدود سال 1343 شمسي مقرر گرديد كاروانسراي مادرشاه با حفظ جنبه هاي هنري و ارزش هاي معماري دوران صفويه به يك مهمانسراي بين المللي تبديل گردد. طرح هاي اوليه كار به وسيله ماكسيم سيرو متخصص مشهور كه تاليفات بسياري در معماري ايران و بخصوص كاروانسراها دارد آماده گرديد و با استفاده از شيوه هاي معماري سنتي و تقليد از نقاشي هاي موجود در بناهاي تاريخي بويژه نقاشي ها و گچبري هاي كاخ عاليقاپو سالن هاي مهمانسراي مزبور پس از مدت 8 سال آماده گرديد.

اين مهمانسرا كه امروز به نام مهمانسراي عباسي ناميده مي شود با نقاشي ها و تزئينات نقاشي و گچبريهاي بسيار زيبا و آثار چوبي نفيس و آلت و لفظ هاي باشكوه يكي از جاذبه هاي بسيار زيباي اصفهان بشمار مي رود.

علاوه برآن اين مهمانسرا پذيراي اجلاس ها و سمينارها و نشست هاي داخلي و بين المللي است كه در سالن هاي جديد الاحداث آن برگزار مي گردد.

كاروانسراي مقصود عطّار

 اين كاروانسرا در حوالي ميدان امام قرار داشته و بنا به توصية شاه عباس به دست عطّاري معروف، با تجهيزات كامل ساخته شده است كاروانسراي مذكور به شكل مربع مستطيل و به طول 136 متر و عرض 60 متر بوده. در اطراف آن اتاقهاي دو طبقه به ارتفاع 5/7 متر ساخته شده بود. در مدخل كاروانسرا دكانهايي در طرفين دالان ورودي قرار داشته است، اتاقهاي پاييني كاروانسرا داراي ايوان و مهتابي و اتاقهاي فوقاني داراي صندوقخانه بوده‌اند كف كاروانسرا سنگ‌فرش و در وسط آن حوض بزرگي ساخته بوده‌اند در گوشه و كنار ساختمان نيز چند چاه آب وجود داشته است.  پشت ساختمان طويله يا باربند، براي استراحت و خوراك حيوانات در نظر گرفته شده بود. مغازة عطّاري كه اين كاروانسرا را ساخته، در مقابل كاروانسرا بوده است. در اطراف كاروانسرا كتيبه‌هاي زيبايي وجود داشته كه در آن نصايحي با خط نستعليق نوشته شده بود كه براي كاروانيان سودمند و راهنما بوده است، از جمله اين جملات:«براي هر مسافر دو چيز لازم است اول پول براي رفع نياز و دوم شمشير براي حفظ آن». «اگر خواهي به مقصد برسي، شبانگاه حركت كن و بدان شب رازداري با وفاست و روز فاش كننده اسرار». «روزها همچون برادران و شبها خواهران آنها هستند.»

 كاروانسراهاي اصفهان:

بعضي از اين كاروانسراها هم‌اكنون نيز موجود هستند كه به عنوان مراكز تجّاري و انبار تجار و محل كسب  بازاريان اصفهان مورد استفاده قرار مي‌گيرند. بعضي  از آنها نيز به طور كلي ويران شده و به مراكز ديگري مبدل گرديده‌اند.