اصفهان داراي آب و هواي چهارفصل است. امّا از جهتي اين شهر در منطقة مركزي ايران و نزديك به كوير واقع شده و در مواقع خاص، از گزند بادهاي گرم كويري در امان نيست، بخصوص در فصل تابستان. به همين مناسبت در اين مواقع وجود يخ اهميّت بيشتري پيدا مي‌كند. از آن گذشته رستورانها، مهمانخانه‌ها، قهوه‌خانه‌ها و بستني‌فروشيها در بيشتر فصول سال به يخ نيازمندند. يخ در اصفهان در طول سالهاي متمادي به طريقة سنّتي تهيه مي‌شده كه اطلاع از طرز تهيه آن جالب توجه است.

طرز تهية يخ به طريق سنّتي:

ابتدا زمين بزرگي به مساحت چند هكتار براي اين كار در نظر مي‌گرفتند. در زمين، ابگيرهايي به صورت كرتهاي بزرگ ب طول 50 و عرض 20 متر و عمق بيش از نيم متر آماده آبگيري مي‌كردند. در اواخر پاييز يا اوايل فصل زمستان هنگامي كه هوا به سردي مي‌گراييد، شب هنگام، در قديم آب رودخانه يا مادي را در آبگيرها انبار مي‌كردند، تا منجمد شود. كارگراني هم دايم در چند نوبت بر روي يخها آب مي‌پاشيدند تا يخ‌ها منسجم‌تر و قطورتر گردد. در سراسر طول سمت جنوبي زمينها ديواري قطور به ارتفاع بيش از ده متر از گل رس يا ملات ديگر، بنا مي‌كردند. آنگاه در قسمت شمال ديوار به فاصله دو سه متري، فضايي را به طول بيش از سي متر و عرض 6 متر و عمق 2 متر حفّاري كرده، گودالي عميق مي‌ساختند و مدخلي شيب‌دار يا با پلّه، تا سطح زمين مي‌ساختند و كف آن را با حصير يا پوشال مي‌پوشانيدند.

كارگران يخ كش، با وسايلي كه در اختيار داشتند يخهاي منجمدشدة كرتها را مي‌شكستند و قطعات سنگين و بزرگ را با وسايل مخصوص حمل كرده و در گودال ذكر شده چال مي‌كردند. اين كار آنقدر تكرار مي‌شد تا يخِ كرتها به اتمام برسد. سپس در شبهاي بعد كه هوا سرد مي‌شد باز عمل آبگيري تكرار مي‌گرديد و دوباره پس از منجمد شدن، يخها به مخزن حمل مي‌شد تا گودال، پر از بخ شود. آنگاه با حصير و پوشال سطح يخها را مي‌پوشاندند تا اشعة آفتاب و گرماي هوا بر روي يخها اثر نكند و يخها آب نشود و چند ماهي در مخزن باقي بماند. از اواسط بهار صابحان يخچالها، به فروش يخها مي‌پرداختند. به همين مناسبت ابزار كار كه عبارت از گاري يا الاغ يخ كش بوده، آماده مي‌كردند و كارگران از مدخل شيب‌دار يا پله‌دار كنار گودال پايين‌رفته، انبوه پوشالها را كنار زده، يخها را به گاريها منتقل مي‌نمودند و از محل يخچال به خيابانهاي اطراف و كافه‌ها و بستني‌فروشيها و رستورانها و مراكز ديگر حمل مي‌نمودند و به فروش مي‌رساندند. در اين مواقع هر چقدر هوا گرمتر مي‌شد صاحبان منازل و مغازه‌ها بيشتر براي خريدن يخ هجوم مي‌آوردند. حتّي گاهي مستقيماً به محل يخچال مراجعه مي‌كردند و يخ خود را از محل كارخانه تهيه مي‌نمودند تا ارزانتر تمام شود.

تعداد اين يخچالها به درستي معلوم نيست زيرا هر محلّه نسبت به جمعيّت خود يكي دو يخچال داشت كه يخ آنها را تأمين مي‌كرد. بيشتر اين يخچالها نيز يا به نام محلّة خود، يا به نام مالك و تهيه كنندة يخ شهرت مي‌يافتند.

در كتاب «نصف جهان في تعريف اصفهان» تأليف محمد مهدي بن محمدرضا الاصفهاني تعداد يخچالهاي اصفهان چهل باب ذكر شده و نوشته است كه تعداد يخچالهاي اصفهان بيش از اين تعداد بوده است. البته تهيه يخ به طريقة سنّتي فوق جهت مصرف مستقيم، بهداشتي نبوده، زيرا ممكن بود هم آب ورودي به مخازن و يا كرتها آلوده باشد و هم زمين يخچال و پوشالها و حصيرها آلودگي داشته باشند. اما از نظر اقتصادي بسيار مقرون به صرفه بوده و اگر از اين يخها به طريقة غيرمستقيم استفاده مي‌گرديد، مسئله آلودگي مرتفع مي‌شد. پس از پيدايش يخ ماشيني يا به قولي، يخ مصنوعي، كه در كارخانه‌هاي مخصوص تهيّه مي‌گردد مشكل آلودگي آن از بين رفت و چنانچه از آب سالم و لوله‌كشي جهت تهيه آن استفاده شود قالبهاي مكعبي شكل يخهاي سفيد اين كارخانه‌ها روز به روز مصرف بيشتري پيدا مي‌كند.