ايرانيان باستان كه از فرهنگ و تمدني پربار و غني برخوردار بوده‌اند، دست‌آوردهاي فرهنگي و هنري خود را در طول قرن و اعصار به صورت‌هاي مختلف در دامنة وسيع قلمرو خود كه وسعتي چندين برابر ايران كنوني داشت، گسترانيده‌اند. از جمله آن هنرهاي ارزنده، هنر گويا و ارزشمند نقاشي است. نقاشي از دير زمان بيانگر زبان و تمنيات بشر اوليه بوده است و بشر پس از صوت، جهت بيان مقاصد خود از نقاشي استفاده مي‌كرده است. مثلاً خط تصويري و هرگوليف كه وسيله‌اي براي بيان مقاصد بوده‌اند كه نشان‌دهندة اهميت و ارزش والاي هنر نقاشي هستند. كاوشهاي علمي و باستانشناسي در ايران نشان مي‌دهد كه نقاشي در اين سرزمين چه بر روي اشياء و ظروف و چه در بدنة كوهها و در زمانهاي بعد بر ديوارهاي عمارتها و اطاقهاي سربسته، از چه زماني و با چه كيفيت مطلوبي معمول بوده و از ايران به كدام كشورها راه يافته است.
علاوه بر نقوشي كه در زمان هخامنشيان و قبل از آن بر روي ظروف و اشياء عتيقه و بر بدنة كوهها بجا مانده، كاوشگران و باستان‌شناسان مقدار زيادي اشياء زينتي و قيمتي از قعر خاك درآورده‌اند كه همه آنها مانند نقوش اصيل تخت جمشيد يا مراكز ديگر، حاكي از تمدن درخشان ايران زمين بوده و هر كدام از آن اشياء، زينت‌بخش يكي از موزه‌هاي معروف جهان است. آنچه به صورت مدوّن و روي كاغذ و اشياء ديگر به تصوير كشيده شده و در دنياي امروز موجود و در موزه‌ها حفظ شده آثار نقاشي بزرگ مرد هنرمند ايراني، «ماني» و اوراق گرانبها و زيباي كتاب معروف «ارژنگ» است كه از آن به عنوان تبليغات نظري مذهبي استفاده مي‌شده است. اين كتاب در حال حاضر در خزائن غزنين موجود است. استاد ابوالقاسم فردوسي نيز در شاهنامه دربارة آن فرموده:
بيامد يكي مرد گويا ز چين كه چون او مصوّر نبيند زمين
ماني فرزند «فاتحك» از نجباي ايران و مادرش به روايتي از خاندان پادشاهان ساساني بود. ماني در سال 215 ميلادي متولد شد و فرقة مذهبي مانويه را به وجود آورد. او نقاشي را از معجزات خود و وسيله نشر و دعوت قرار داده بود. ماني در سال 275 ميلادي به وسيلة روحانيون زرتشتي محاكمه و محكوم و سپس زنداني گرديد و در زندان درگذشت. بعضي روايات حاكي از آن است كه سرش را بريدند و كاه در پوستش ريختند و به يكي از دروازه‌هاي جنديشاپور آويزانش كردند.
در حفاريهاي «تورفان» و «خوچو» آثاري از نقاشيهاي مانويان به دست آمده است. يكي از آنها صورت مرد بزرگي را نشان مي‌دهد كه شبيه به خود ماني است. هاله‌اي از نور به شكل قرص خورشيد پشت سر او است و به هيئت مغولي تصوير شده است. بنابر قول «كومون» نقاشي و مينياتور را مانويان از كشور ساسانيان به تركستان منتقل نمودند. مورخين، كتاب نقاشي بزرگي را در استخر فارس مشاهده كرده‌اند كه داراي تصاويري از شاهان ساساني بوده و با نوعي از رنگهاي طلايي و نقره‌اي و محلول گردِ مس بر روي برگهاي بسيار نازك نقاشي شده است. دين ماني به نقاط مختلفي از جهان نفوذ كرد تا آنجايي كه مؤسس مذهب كاتوليك و پدر كليساي روم، مدت 9 سال پيرو آيين ماني بود. به همين مناسبت هنر نقاشي و موسيقي، به همراه دين ماني به مغولستان و تركستان و چين راه يافت و پس از مدتي با تغييراتي دوباره به ايران بازگشت.
دو تن از باستان‌شناسان فرانسوي به نامهاي «گدار» و «هاكن» طي كاوشهاي خود در نواحي شرقي ايران، يك نقاشي روي ديوار كشف كردند كه 12 متر طول و 4 متر عرض داشته و يك شاهزادة ساساني را بر روي تخت، در ميان درباريان خود نشان مي‌داده است. «آميانوس» مورخ قرن چهارم رومي مي‌نويسد: «ما آثار نقاشي از جشنها و باده‌نوشيها و شكارگاههاي ايراني زياد ديده‌ايم.» تصوير نور ايزدي به صورت هاله، كه علامت مشخص پيامبران و امامان است، ابتكار ايرانيان باستان مي‌باشد.
يكي از نقاشيهاي مينياتور ايران، تصوير مرد مارگزيده‌اي است كه پزشك نامدار، جالينوس به معالجة او پرداخته است. همچنين در «التفهيم» ابوريحان بيروني، تصويري از آدم و حوا يا به قول ايرانيان قديم، «مشي» و «مشيانه» وجود داشته كه جنبة مذهبي دارد و تصويري نيز از حضرت رسول(ص) در كنار ابوبكر پس از ترك مكه و مهاجرت به مدينه وجود دارد. يكي از خلفاي اموي نيز كاخ كوچكي در بيابان شام ساخت كه سقف آن را با نقوش زيبا مزيّن ساخته بود و خلفاي عباسي نيز كاخهاي خود را در سامرة با نقش و نگارهاي رنگارنگ زينت مي‌دادند.